قالی دستباف ایرانی و اندازه‌های متعارف آن

یکی از پرتکرارترین موضوعاتی که ما در مجموعه فرش حیدریان همواره با آن مواجه می‌شویم این است که بسیاری از افرادی که برای دکوراسیون داخلی خانه‌هایشان به دنبال فرش می‌گردند، از اندازه‌های معروف قالی‌های دستباف ایرانی اطلاعی ندارند. آگاهی از این اندازه‌ها به ما کمک می‌کند که هنگام خرید قالی دقیق‌تر انتخاب کنیم و حرفه‌ای‌تر به نظر برسیم و به‌این‌ترتیب بتوانیم در بازارهای فرش دست‌باف قطعه‌های بهتری را پیدا کنیم.

قالی دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

در بیشتر مناطق مشرق زمین ازجمله هند، کلمه قالی به‌طورکلی بیانگر دست‌بافته‌های گره‌دار است. طبق گفته یاقوت حموی ( جغرافیدان عرب در سده چهاردهم میلادی) این کلمه خلاصه‌شده واژه «کلی کلا» است. همین واژه نیز تحریف‌شده نام ارمنی «گرین کهله» است که یک شهر ارمنی است و مجددا به قول یاقوت حموی این شهر مرکز بافت قالی‌های بزرگ بوده است. قالی‌های کوچک یا متوسط اغلب دارای نام‌گذاری ویژه‌تری هستند این کلمه در اکثر مواقع به قالی‌هایی اطلاق می‌شود که دارای اندازه‌های بزرگ و بسیار بزرگ هستند 4.5 در 3.5 متر و بیشتر از آن.

قالیچه دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

قالیچه فرشی است بسیار متداول و شناخته‌شده که کوچک‌تر از قالی است. اندازه قالیچه متغیر است ولی به‌طورمعمول ۲۰۸ در ۱۴۳ سانتیمتر است.

قالیچه‌های معروف ایران به شرح زیر هستند. قالیچه بلوچی (بلوچ خراسان)، قالیچه قشقایی (با نام قالیچه ترک شیراز یا مکه شیرازی)، قالیچه بختیاری، قالیچه افشار (افشار نشین کرمان)، قالیچه بخارایی (با طرح ترکمن آخال در ترکمن‌صحرا)، قالیچه سنه (سنندج)، قالیچه لری (کهکیلویه و بویراحمد)، قالیچه عربی (طبس و فردوس)، قالیچه بول وردی (فارس)، قالیچه کردی، قالیچه موصلی (جنوب زنجان)، قالیچه‌های فراوان دیگری که به نام مناطق بافت خود معروف هستند ازجمله قالیچه ابریشمی قم، قالیچه ساروق و.....

کناره دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

در زبان فارسی کلمه کناره بیانگر حاشیه و لبه است و در هنر قالی‌بافی نیز کلمه کناره به‌نوعی قالی اطلاق می‌شود که ابعاد آن بین ۱۱ تا ۸۰ سانتیمتر در عرض و ۳ تا ۷ متر در طول تغییر می‌کند.

ابعاد این قالی‌ها یادآور موقعیت فرش‌ها در اتاق‌ها و تالارهای ایرانی است یعنی در وسط تالار قالی بزرگ قرار می‌گیرد که به آن میان فرش می‌گویند این قالی از دو طرف توسط دوتخته قالی کناره‌ای که در دو طرف آن انداخته می‌شود و دارای طول برابر هستند، محصور می‌شود قالی دیگری که بلند و باریک است و به آن کله میگویند در طرف بالای «میان فرش» عمود می‌شود و این مجموعه را کامل می‌نماید.

دو زرع، پرده و سجاده دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

برای مشخص کردن قطعاتی با اندازه متوسط یا کوچک سه اصطلاح در بازار فرش دستباف ایران رایج است که عبارت‌اند از دو زرع، پرده و سجاده. واژه دو زرع نشان می‌دهد که طول قالی دو زرع است یعنی 2.20 متر (زرع واحد اندازه‌گیری طول برای ایرانیان است که اندازه آن حدود 1.10 متر است). درواقع چنین نام‌گذاری جز بیان اندازه تقریبی چیز دیگری نیست زیرا که ابعاد قالی‌های دو زرع در حدود 2 متر طول و 1.40 متر عرض است. ابعاد زرع نیز تقریباً اندازه همین قالی‌های دو زرع است. کلمه سجاده نیز که اغلب آن را با قالی‌های دو زرع اشتباه می‌گیرند نشان‌دهنده قالی‌ای است که اندازه آن تا حدی کوچک‌تر است. اساس گفته «کارپاسک» این کلمه مشتق از سجاد است (یعنی کسی که برای ادای نماز سجده می‌کند). بنابراین همین کلمه یادآور استفاده مذهبی این قالی‌ها است. ابعاد آن‌ها بين حدود 1.5 تا 1.8 متر طول و 1 تا 1.3 متر عرض در نوسان است.

نمازه یا جانماز دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

کلمه فارسی نمازه جانماز بازهم بهتر از قبلی نشانگر مورد مصرف دینی این قالی است زیرا که نمازه به‌طور دقیق نشانگر قالی نماز است. در امر تجارت این کلمه به قالی‌هایی اطلاق می‌شود که به‌واقع مخصوص نماز هستند و هم به قالی‌هایی که به‌هیچ‌وجه ارتباطی با دین ندارند. در این نام‌گذاری فقط ابعاد این نوع قالی‌ها موردنظر است و به کاربرد آن‌ها توجهی نمی‌شود. برای این‌که یک قالی شایسته چنین نام‌گذاری باشد کافی است که دارای 1.4 تا 1.6 متر طول و 0.8 تا 0.9 متر عرض باشد. در آسیای مرکزی ترکیه و قفقاز قالی‌های مخصوص نماز دارای نام دیگری هستند و آن‌ها را «نمازلیخ» می‌نامند که همان ترجمه ترکی جانماز است.

ذرع و نیم دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

قالی ذرع و نیم، فرشی است که یک ذرع و نیم، که در حدود 1.65 متر است، طول دارد. در همدان این نام را به بعضی از محصولاتی داده‌اند که نسبت ابعاد آن کوچک‌تر است، برای مثال 0.75 در 1.3 متر بعضی از قالی‌های افغانستان نیز نام چارپایی نامیده می‌شوند دارای ابعاد مشابهی هستند. این نام از طول آن‌ها گرفته‌شده که چهار قدم افغان است.

یاستیک دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

یاستیک‌ها قالی‌هایی هستند به ابعاد بسیار کوچک برای مثال 0.5 در 0.8 متر یا 0.6 در 1 متر یا 0.5 در 0.5 متر بیشتر با کلمه ترکی یاستیک نامیده می‌شوند تا کلمه فارسی پشتی در بیشتر مواقع این قطعات کوچک عبارت‌اند از چنته یا توربا که در ابتدای امر به‌منظور جا دادن وسایل و اشیاء کوچ‌نشینان و مردمانی در نظر گرفته‌شده است که تولیدکننده قالی بوده‌اند یکی از دو سطح این توبره‌ها از یک قطعه قالی کوچک تشکیل یافته است که در موارد ضروری به‌عنوان متکا نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد در این مقوله مربوط به قالی‌های بسیار کوچک از توبره‌های دوطرفه‌ای نام ببریم که ترک‌ها آن را هچیلیک و فارس‌ها آن را «خرجین» می‌نامند در همین مورد از «روزینی» رویه زین نام ببریم که اغلب چهارگوشه هستند و شکاف بزرگی برای عبور قاچ زین دارند بهترین روزینی‌ها که کار خوبی بر روی آن‌ها شده است مربوط به «صحنه» هستند.

مفرش دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

مفرش‌ها را نیز فراموش نکنیم این‌ها رختخواب‌پیچ‌های بزرگ سفری قفقازی هستند که به محصولاتی که در بالا از آن‌ها صحبت کردیم، شباهتی ندارند. درواقع امر مفرش‌ها به معنای واقعی قالی گره‌دار نیستند این‌ها فرش‌هایی هستند که به روش بافت سوماک بافته شده‌اند و سطح آن‌ها پرزدار نیست.

کلگی یا کله‌ای دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

قالیچه اسم مصغر قالی (قالیچه کوچک) است و به‌طورمعمول به قالی‌هایی اطلاق می‌شود که چندان بزرگ نیستند. درصورتی‌که کلمه کله‌ای یا کلگی یا قالی سرانداز به گفته بعضی‌ها به‌هیچ‌وجه ارتباطی با کلمه قالی ندارد نامی است که به قالی‌های متوسط یا بزرگی داده شده است که به‌طورمعمول باریک و بلند هستند. 1.7 تا 2 متر عرض و 4 متر تا 5 متر طول دارند. این نسبت‌ها و ابعاد را بیشتر در تولیدات گذشته می‌بینیم تا محصولات عصر حاضر. در محصولات جدید و باب روز کلگی‌ها دارای ابعاد متوسط یا بزرگ هستند و تا حدودی به شکل مربع هستند، اگر هم به‌صورت مستطیل باشند طول آن‌ها فقط یک متر بیش از عرض آن‌هاست.

فرش‌های تزئینی دستباف ایرانی در دکوراسیون داخلی

فرش نقش برجسته: این نوع فرش ازجمله فرش‌های نفیس و ممتاز به شمار می‌رود که جنبه تزئینی دارد و به‌عنوان زیرانداز استفاده نمی‌شود. این فرش‌ها دارای سطوح و برجستگی‌های خاصی در طرح‌ها و نقشه‌های مختلف خود هستند. قالی‌های نقش برجسته دارای انواع زیادی هستند نقش برجسته زمینه منقول، زمینه زربفت، زمینه گلیم دورو و زمینه کرک و ابریشم (یکی از مثال‌های معروف این نوع قالی، فرش معروف زمان ساسانیان به نام بهارستان است که بنا روایت تاریخی زربفت گوهرنشان و ازجمله فرش‌های نقش برجسته بوده است).

فرش دو رو این فرش‌ها دارای دو نقش در دوروی فرش هستند که با رنگ‌های گوناگونی بافته شده‌اند و از ابتکارات هنرمندان قالی‌ ایران است. بافت قالی‌های دو رو بسیار فنی است و بافندگان باید مهارت خاصی داشته باشند.

فرش چهره‌ای: در این نوع فرش‌ها به چهره‌نگاری شخصیت‌های ملی مذهبی اسطوره‌ای هنری ادبی سیاسی و اجتماعی می‌پردازند و بیشتر تصاویر به‌صورت مینیاتوری استفاده می‌شود.

فرش منظره‌ای: طبیعت باغ و انواع گل و گیاه و دشت از قدیم الهام‌بخش طراحان فرش ایران بوده است. باغ یادآورنده بهشت موعود رایج‌ترین نمونه منظره باقی است. در منظره باقی از سایه‌روشن بسیار استفاده می‌شود. بنابراین تنوع رنگ باید زیاد باشد هنر رنگ‌آمیزی ایرانیان و استفاده از رنگ‌های روشن و تیره در همین طرح‌ها محسوس است.

عقیده بعضی دیگر از صاحب‌نظران درباره اندازه‌های قالی

برخی از صاحب‌نظران قالی‌ها را ازنظر اندازه این‌گونه طبقه‌بندی می‌کنند:

１. قالیچه‌های بسیار کوچک به نامه‌ای پادری، پاتختی و پشتی به ابعاد تقریبی (60 در 80) و (60 در 90) سانتیمتر

２. قالیچه‌های کوچک به نام ذرع و نیم به اندازه‌های (100 در 150) سانتیمتر و ابعاد مشابه. در بازار قالیچه‌هایی به مقیاس کوچک‌تر از این اندازه‌ها را به نام ذرع و چارک (80 در 130) سانتیمتر می‌نامند.

3. قالیچه‌های متوسط به نام سجاده و یا دو ذرعی به اندازه‌های تقریبی (140 در 220) و (140 در 200) سانتیمتر

4. قالیچه‌های بزرگ به نام پرده به ابعاد تقریبی (150 در 250) و (180 در 280) سانتیمتر.

۵- قالیچه‌های کوچک به ابعاد تقریبی (200 در 300) و (250 در 350) سانتیمتر و اندازه‌های مشابه.

6. قالی‌های متوسط به ابعاد تقریبی (270 در 375) و (300 در 400) سانتیمتر و اندازه‌های مشابه.

7. قالی‌های بزرگ به ابعاد تقریبی (360 در 430) و (350 در 460) سانتیمتر و اندازه‌های مشابه.

8. قالی‌های بسیار بزرگ در ابعاد تقریبی (400 در 500) و (450 در 600) سانتیمتر و اندازه‌های مشابه.

9. قالی‌های فوق‌العاده بزرگ به مساحت‌های 50 تا 60 مترمربع و حتی بزرگ‌تر از این ابعاد که فقط بنا بر سفارش بافته می‌شوند.

نتیجه‌گیری

همان‌طور که دیدید قالی‌های دستباف ایرانی در اندازه‌ها و طبقه‌بندی‌های بسیار متنوعی بافته می‌شوند. دانستن این اندازه‌ها کمک می‌کند قالی‌های ایرانی را بهتر بشناسیم و در خرید نیز حرفه‌ای‌تر عمل کنیم. کارشناسان ما در فرش حیدریان، به شما کمک می‌کنند تا این اندازه‌ها را بهتر بشناسید و تجربه خرید بهتری داشته باشید.